Gijsbrecht is de nieuwe Aeneas (deze verwijzing heb ik van collega Jolien Brussen) die van geen wijken weet, maar uiteindelijk vertrekt om elders een nieuwe stad te stichten.
Maar het stuk wordt opgevoerd in de stad die in het stuk in vlammen opgaat.
Het is alsof Amsterdam voor de ogen van de Amsterdammers wordt vernietigd en weer opgebouwd, alsof de stad zelf Nieuw Holland is.
De Gijsbrecht lijkt zodoende zelf een transsubstantiatie, een niet-rationele metamorfose door goddelijke aanraking. Vondel trekt de parallel met Jacob van Kampen die temidden van de strijd al aan het bouwen is. Bouwen wordt een metafoor voor het werken aan vrede temidden van de oorlog.
Het stadsbestuur wordt door Vondel in een persoonlijk voorwoord verwelkomd, maar komt bij de opvoering niet opdagen. Het stuk bevat teveel katholieke elementen. Die zijn niet moeilijk te vinden. Het Clarissenklooster wordt door de Kennemers en Waterlanders geplunderd en in brand gestoken. Er wordt gezegd: het zijn martelaren en uit hun bloed wordt de nieuwe wereld geboren. Eenzelfde beeld wordt gebruikt voor Gijsbrecht en zijn gezin wanneer ze de dood verwachten.
Het gaat om meer dan katholieke elementen. Het gaat om een persoonlijke overtuiging van (de toen nog doopsgezinde) Vondel. Vrede kan niet voortkomen uit de politieke versplintering van de calvinisten. Wel uit een metamorfose die tegen alle redelijke verwachtingen indruist.
En nu die structuur. Je zou de Gijsbrecht kunnen zien als de metamorfose van het Trojaanse paard. Het paard was zojuist nog opgedoken als het turfschip waarmee Breda op de katholieke Spanjaarden was veroverd, en duikt in de Gijsbrecht op als een schip met brandhout waaronder Gijsbrechts vijanden verstopt zitten.
Nu zou de schouwburg via de Gijsbrecht wellicht geduid kunnen worden als een Trojaans paard waarmee de harten der calvinisten en hun tegenstanders moesten worden veroverd. Amsterdam als het nieuwe Rome.
Enkele jaren later bekeert Vondel zich tot het katholicisme. Maar dan is het momentum al voorbij, de kans om de hele wereld te verzoenen rond Gijsbrecht, de Gijsbrecht.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten