Wandelen over de grijze golven - Miltos Sachtouris

Soms helpt het om een gedicht van buiten te leren. Waarvoor dat helpt weet ik ook niet zo goed, maar het helpt hoe dan ook om je geheugen te trainen. Daarnaast denk ik ook dat ik op die manier dichter bij dat gedicht kom, het wordt iets met stem. En stiekem, heel stiekem, denk ik dat het gedicht me helpt om de wereld te prijzen. Want dat was altijd de belangrijkste functie van het gedicht, het was een prijzing, wellicht zelfs de prijzing par excellence, de prijzing van iets als excellent.

Nemen we bijvoorbeeld het gedicht O perípatos van de (Nieuw-)Griekse dichter Miltos Sachtouris (1909-2005). Het is het openingsgedicht van de bundel Ektote ('Sindsdien') uit 1996. Dit boekje kreeg ik van mijn dochter Frederiek en haar Griekse vriend Giorgios Tsiongas, die zelf kunstenaar en dichter is. Dat geeft me het voorrecht dat ik met hen kan praten over gedichten, waardoor het nog meer een levend iets wordt. Het lijkt alsof mijn ziel tot leven komt en ik me bemoedigd voel om mijn wandeling in de Griekse taal voort te zetten.

Laat ik mijn onbeholpen vertaling van dit gedicht O perípatos eens presenteren:

    DE WANDELING

                    in herinnering aan Aris Konstantinidis

    ik was aan het lopen langs de baai

    een zware wolk bedekte de hemel

    golven grijs en huiveringwekkend

    een kracht dwong me tot een draai

    ik begon te wandelen over de golven

    zwarte katten wandelden over de grijze golven

    en mijn ziel was dood.

    Maar ineens scheurde een zon de golven

    de zee werd weer blauw

    tot leven kwam weer mijn ziel

    en ik vervolgde mijn wandeling.

De vraag die ik Giorgos voorlegde tijdens ons wandelingetje door Amsterdam was of je die zwarte katten niet ook een beetje als iets positiefs kunt zien. Hij bevestigde dit na enig nadenken, al ben ik zijn precieze antwoord weer vergeten. (Het had iets te maken met de voorliefde van Sachtouris voor kinderverhalen en kindertaal.) Zwarte katten zijn duidelijk een ongunstig voorteken, dat staat buiten kijf. Maar ze lopen niet elke dag over de golven, en dan verandert het beeld. Het wordt nu bijna iets surrealistisch, een vreemde wending, die overigens ook al aangekondigd was door de regels ervoor. Surrealisme, dacht ik overigens, is wel een grote liefde van Giorgos. Maar waarschijnlijk verwar ik nu surrealisme met dada.

Laat ik voor mezelf spreken. Ik leg nu eenmaal graag verbanden. Allereerst met het verschijnsel poëzie, dat werkt met strofen, letterlijk 'wending'. Je hoeft dus niet te wachten op het 'maar ineens', en kunt elke regel lezen als een wending, of met mijn dichter-vriend Leo Hermens, als een 'zoete versie' (zie mijn blog). Daarnaast denk ik aan dat grijs, waarover ik net een boek heb gelezen van de Duitse filosoof Peter Sloterdijk (zie deze blog). De wereld is niet zwartwit, en zeker al sinds de uitvinding van de fotografie vermengen ze zich voortdurend tot allerlei tinten grijs. We moeten volgens Sloterdijk weer oog krijgen voor het grijs en die tinten. Het is dus iets anders dan zwart, en ook daar zie ik een aanwijzing om de zwarte katten anders te duiden. Ze zijn wel zwart, maar wandelen over de grijze golven.

Het 'maar ineens' van de laatste strofe lijkt het gedicht in tweeën te splijten, waardoor toch een zwartwiteffect ontstaat, zeker met die zon die de grijze wolken splijt. Vergeet ook niet dat het gedicht in geschreven vorm uit zwarte letters bestaat die op een witte achtergrond zijn afgedrukt. Het grijs lijkt dus overwonnen. Toch geeft Sachtouris ook in die laatste strofe allerlei signalen waardoor we dit kunnen nuanceren, en het grijs dus terugkomt. Let alleen al op dat onbepaalde lidwoord bij de zon, 'een zon'. Dat maakt het minder concreet, het is niet de bekende zon, dé zon. De zon is dus misschien ook maar een grijs vermoeden van de dichter, en aan de andere kant: zelfs als vermoeden scheuren de wolken, dit vermoeden scheurt de wolken. Die dus overigens gewoon grijs blijven.

Let ook op die laatste woorden, 'mijn wandeling'. Welke wandeling bedoelt de dichter eigenlijk? Is het de wandeling langs de baai of de wandeling over de golven? 'Mijn wandeling' maakt het gedicht tot een ringcompositie, het begin (titel en eerste woorden) sluit aan bij het eind, het gedicht is nu zelf een wandeling in een rondje zoals de meeste wandelingen eindigen waar ze begonnen.

Toch ben ik ook nog geneigd extra betekenis toe te kennen aan de volgorde van het Grieks, die verschilt van het Nederlands. In mijn vertaling zeg ik 'Ik was aan het lopen', maar het Grieks zegt: βάδιζα, (ik) liep, het ik zit in de persoonsuitgang en volgt dus op het werkwoord. Aan het eind is het juist andersom. Ik zeg 'mijn wandeling', maar het Grieks zegt τόν περίπατό μου, 'de wandeling van mij'. Het klinkt nu meer alsof de dichter door te wandelen is gaan merken dat het zijn eigen wandeling is geworden, hij was zichzelf kwijt en heeft zichzelf door zijn wandeling weer hervonden.

Ik kan het niet laten toch nog even de theoloog uit te hangen. De Grieken zijn in het algemeen iets geloviger dan wij, en hebben met hun Orthodoxie ook een andere voorgeschiedenis. Ze kunnen geloven dat iets tot leven kan komen dat hartstikke dood is. Dood en verrijzenis zijn zowat twee kanten van dezelfde medaille. Zwartwitdenken, zeker, zo kun je het zien, maar daardoor des te opmerkelijker dat Sachtouris hier dat grijs invoert, zijn wandeling over de grijze golven alsof hij Jezus is. En het lijkt of Gods geest weer zoals bij de schepping boven de wateren zweeft, en alles weer van voren af aan begint.

Misschien kun je dus bij de grootste depressievelingen wel de mooiste tekens van hoop halen, omdat die voortkomen uit de beschouwing van wat er is, en de verzoening ermee. Geprezen wordt in het gedicht van Sachtouris uiteraard, ook zonder dat hij wordt aangeroepen, die zon, maar ook alles wat die zon aankondigt, eigenlijk alles.

 

Past lives (Celine Song)

De film Past lives draait om het ongemak dat een vrouw ervaart wanneer een jeugdvriend twaalf jaar later op zoek gaat naar haar. Ze is op haar twaalfde met haar ouders van Zuid-Korea naar New York verhuisd en probeert daar een nieuw bestaan op te bouwen. Het komt haar dus niet zo goed uit dat haar jeugdvriend haar opzoekt, en al evenmin dat ze voor deze jeugdvriend nog steeds sterke gevoelens koestert.

Via de cameravoering zitten wij, de toeschouwers, ook nog eens dicht op haar huid, wat het niet simpeler maakt, ook niet voor ons. Wat hadden we meegeleefd met deze kinderen! Wat hopen we dat ze elkaar weer kunnen vinden, of anders een alternatieve bestemming vinden! We worden heen en weer gesmeten, en de camera lokt dit nog eens extra uit door te zwenken tussen de man en de vrouw, en later ook nog eens tussen de Amerikaanse man van de vrouw, en tussen beide mannen.

Het is alweer een flinke tijd geleden dat ik een blog in deze serie plaatste. Ik had argwaan ontwikkeld omdat prijzingen nogal eenzijdig is, een leuke of leerzame prijzing probeert ook de andere kant erbij te noemen. En met prijzingen kom je automatisch te dicht in de buurt van het plakken met stikkertjes, € 4,95 of *****. Dat stond me tegen.

Ik ging me in bochten wringen vanwege dit ongemak. Ik bedacht blogseries als 'Speciaal voor mij' en 'muziek op afstand' om boeken of andere cultuurproducten te overdenken. Nu wordt het tijd om gewoon toe te geven dat ik graag wil prijzen. Ik wil graag uitleggen waarom ik iets goed vind, of iets goeds uit een boek ofzo eruit lichten. En hoe slecht die film ook kan zijn, er kan ook iets goeds aan zitten.

In de film Past lives dus dat ongemak, waarin je als toeschouwer wordt binnengetrokken. Ik ben bijna op pensioenleeftijd en ga steeds beter terugkijken naar mijn leven. Ik train mezelf in een manier van kijken zodat mijn leven achteraf als mooi en zinvol verschijnt. Maar de film Past lives maakt me duidelijk dat het leven van eerdere periodes uit ons leven een eigen leven leidt, dat hoe dan ook contact maakt met het leven van nu.

Ik zie nog steeds elk jaar mijn ex met wie ik tot 1990 heb samengeleefd, en beleef dit als een voorrecht. Het is geen bedreigende situatie. Maar ik kan me door deze omstandigheid makkelijker inleven in het stel of bijna-stel van de film. Via haar Koreaanse jeugdvriend houdt de vrouw contact met haar eigen verleden en haar taal. Ook overigens via haar dromen, wanneer ze volgens haar Amerikaanse man Koreaans praat. Zo vloek ik nog steeds in het Limburgs.

Filosofischer gezegd: de ongerealiseerde mogelijkheden bestaan werkelijk, ze bestaan niet alleen als bedreiging, maar ook als mogelijkheden waarnaar je kunt kijken, niet alleen afstandelijk maar ook met gevoel, met twijfels, verdriet of blijdschap.

Misschien nog sterker: de ongerealiseerde mogelijkheden zullen ons redden, we zien ze in de ergste situaties, zoals in Korea of in Gaza.

Waar gospel me brengt

Gospel. Muzikale reis van kracht en hoop. Tentoonstelling Catharijneconvent Utrecht

De achtergrond van deze blogs is zwart. Het is de vraag hoe deze kleur zich verdraagt met de titel Prijzingen! Kleur is dus een belangrijk element om deze serie voort te zetten. Ik kan er vragen bij opwerpen, en dat doe ik nu eenmaal graag. Zo kan ik nu weer door met de vraag of zwart wel een kleur is, eigenlijk. Enzovoort. Zo schrijf ik meteen ook over mijn ongemak heen. Het genre prijzingen (ode) trok me een tijd lang aan omdat ik recensies niet zag zitten. Waarom iets bekritiseren als je er tegelijk aandacht voor vraagt? Waarom wil je iets aandacht geven als je het die aandacht niet waard vindt? Daarna had ik zin om met deze serie te stoppen. Ik wil graag kritisch blijven nadenken over alles.

Maar beste lezer, niet alles draait om mij. Ik ben niet altijd degene die keuzes maakt en die zich kan neerzetten op de plaats waar je diverse kanten op kunt. Zo kwam ik gisteren bij de expositie over gospel omdat vriendin Manon die had uitgekozen, met filmpjes, info en veel muziek.

Door de exit lopend vroeg Manon of ik wel intellectueel geprikkeld was. Zelf was ze lichtelijk teleurgesteld, waarbij mij en misschien ook haar niet duidelijk was wat we dan hadden verwacht. Wat mij betreft, ik had eigenlijk niet zo veel verwacht. Gospel, dat is gewoon positieve muziek, en je verwacht dan wel ongeveer wat je krijgt: filmpjes, info, veel muziek, en ook iets over Martin Luther King. Ook kun je gerust aan mij overlaten om dingen op te pakken die te denken geven, zoals toen iemand uitlegde dat gospel te maken had met the use of your body. Dat is exact de omschrijving van Aristoteles voor de slaaf, zij het in het Oud-Grieks natuurlijk. Daar kun je behoorlijk wat gedachten aan wijden.

Dan ga ik meestal een heel verhaal tegen Manon ophouden, zij begint dan te glunderen en 'voelt een blog opkomen'. Wat er dan bij me opkomt is gêne. Ik praat toch al te veel, en als ik van die expositie iets begrepen heb, dan is het wel dat in het leven niet alles draait om mij (point taken) en evenmin om het praten. Het gaat inderdaad om het gebruiken van je lichaam. In de expositie werd dat gesymboliseerd door bezoekers moreel te verplichten tot de audiotour. Je mocht wel weigeren, maar dan drong de apparaatbeheerder aan en liep je alsnog met dat ding. Praten wordt dan vanzelf een stuk minder.

Er zijn nu twee punten, of misschien eerder twee vectoren in deze blog. De kleur zwart en het zwijgen, het zwijgen misschien als performance. Ik ben benieuwd of ik deze vectoren kan volgen en waar ze me brengen.

Mijn eerste antwoord zou zijn: zwart was in de expo over gospel het object van prijzing. En wel een zwijgende vorm van prijzing. Er was uitdrukkelijk gekozen voor de gospel van zwarte mensen, een benaming overigens die je zonder voorbehoud mag gebruiken. Bij het N-woord moet je oppassen, de expo gebruikte wel negro, want dat werd in de historische filmpjes ook gewoon gebruikt, onder anderen door Luther King. Ook bij wit moet je oppassen, en blank is gewoon verboden. Terecht overigens, je moet er toch niet aan denken dat zo'n tentoonstelling door de fascisten wordt gekaapt. Dat zwart wordt geprezen, in zijn belichaamde vorm van de zwarte medemens, is ook helemaal oké. De politiek en de moraal is wat mij betreft hier niet in het geding.

Ook moet ik voorzichtig zijn met filosofie. Ik gebruik de term object, terwijl gospel toch de ervaring was dat de zwarte mens zichzelf als subject ontdekte. Ja natuurlijk, dat is ook wat ik bedoel. De zwarte mens die object was van de expo was de mens die zichzelf als subject ontdekte, in omvattende zin, van zijn en haar leven, zijn haar godsdienst en zijn haar politiek. Manon wees erop dat de gospel ook aanstekelijk was. We gingen vanzelf meedeinen en je had even geen zin om intellectueel te zeuren. Het kijkende subject raakt door de gospel gedesubjectiveerd onder invloed van dat zwarte (subjectiverende en desubjectiverende) object.

Mijn tweede antwoord ligt in het verlengde van mijn eerste. Door te kijken naar de zwarte gospel gaan we mee met de prijzing. De moraal, politiek en godsdienst hebben in onze tijd veel van hun kracht verloren. De filosofie is al helemaal niet bedoeld voor prijzing, eerder voor kritiek, dus daar hebben we hier ook weinig aan. Willen we ons kunnen overgeven aan prijzing, dan zou de gospel zelf kunnen volstaan. Maar die is voor ons zozeer verbonden met moraal, politiek en godsdienst, dat we een neutraler medium nodig hebben. We moeten kunnen rondwandelen in een voor ons vertrouwde omgeving, een museum, met zalen en schermen, schermen die ons tot op zekere hoogte afschermen tegen de morele, politieke en religieuze complicaties van de prijzing.

Je kunt het wellicht een beetje vergelijken met Bach. Die was enorm gelovig, maar je hoeft niet gelovig te zijn om Bach mooi te vinden. Het is ook heel normaal geworden om Bach uit de kerk te halen en contact met zijn muziek te maken via onze oortjes.

Mijn derde en voorlopig laatste antwoord is dat ik blijkbaar toegang zocht tot de prijzing. Iets in mij wil prijzen, en zoekt daarvoor zijn weg. De kleur zwart, en of dat wel een kleur is doet er misschien niet eens zoveel toe, het zwart is kennelijk een geschikt medium om me tot prijzing te brengen. Ik kan nu vermoeden dat ik nog wel een tijdje doorga met deze serie.