Het dilemma witwassen - Tabu van Schirach

Dilemma's spreken jongeren aan. Daarom adviseerde een bevriende godsdienstleraar me ooit om in de bovenbouw vooral veel filosofie te geven, en dan met dilemma's. Ik denk ook wel te begrijpen waarom. Je kunt de wereld er zoals in kinderboeken met vaste lijntjes tekenen maar je voert die wereld ook tot zijn limiet. Je zoekt het punt op van maximale eenzaamheid, een ervaring die je als kind vertrouwd is. En je kunt die ervaring delen door de intense dramatische kracht die in het dilemma schuilgaat.

In die ervaring kun je de wereld bewaren waarin je beschermd kon leven. Ferdinand von Schirach tekent die ervaring op in zijn herinneringen aan het Jezuïeten-internaat St.Blasien. We vinden er een heel ander portret dan in Het hout van Jeroen Brouwers. Geen vervelende broeders die je wereld tot een hel maakten en geen vluchtverlangen. Er liep in St.Blasien wel een gymnastiekleraar rond die zich aan de jongens vergreep, maar dat vernam Von Schirach pas later uit de media. Ook was hij zich als kind niet bewust van het verval. Eerder herkende hij zich in Brideshead Revisited van Waugh: 'De kloosterlijke gedemptheid gaf ons lachen zijn resonantie.'

Ook de dilemma's resoneren zoals bekend, behalve de aporieën van Plato, de lessen van de militante jezuïeten. Al in de zestiende eeuw stonden de jezuïeten bekend als hypocriete, intrigerende slinkse machtswellustelingen. Eenzelfde grimmige toon vinden we in de film Silence van Scorsese, zij het dat de jezuïeten daar eerder de slachtoffers zijn. In het oude Japan staan jezuïtische missionarissen in voor het dilemma of ze martelaar worden of Jezus verraden. Daarmee redden ze levens van andere christenen en kunnen ze hun leven ten dienste van anderen blijven stellen.(Denk ook aan The Mission, ook daar weer jezuïeten met een grandioos dilemma.)

De jezuïeten hadden behalve in de missionering succes in de zorg en het onderwijs. Je moet leerlingen meenemen vanuit hun heftige emoties naar de kunst van het redeneren. Ook kun je bij de jezuïeten terecht voor een alternatieve vorm van subjectiviteit. De disciplinering werd door Michel Foucault aangevuld met de 'zorg voor zichzelf'. Maar waar Foucault zijn inspiratie vooral zocht in de Oudheid, had hij ook naar de geestelijke oefeningen van Ignatius van Loyola kunnen verwijzen. Het dilemma kunnen we zodoende beschouwen als de kunst van de 'onderscheiding der geesten', die ons weer bij Foucaults inspirator Nietzsche kan brengen. Een dergelijke manier van denken is door onder anderen Kees Meijlink - lezend in Epictetus - productief gemaakt voor het onderwijs.

Het dilemma heeft dus sterke papieren. En toch begint het bij mij meteen onbehaaglijk te kriebelen wanneer iemand me een heftig dilemma voorlegt. Stel, je zit met 148 mensen in een vliegtuig met een terrorist, die het vliegtuig wil laten neervallen op een vol voetbalstadion. Jij bent in staat om dat te voorkomen, maar alleen door het vliegtuig op te blazen. Wat moet je doen? Von Schirach heeft hierover zijn beroemde toneelstuk Terror geschreven. Mijn collega Irma vond het echt iets voor mij en ik ben haar de lezing hiervan nog schuldig.

Maar het dilemma heeft ook nu al zijn werk gedaan, ik heb ervoor gekozen het te ontwijken en een ander boek te lezen, het boek dat ik in de bieb vond, Tabu. En natuurlijk had ik kunnen weten dat ik ook hier met het dilemma werd geconfronteerd. Als iets eenmaal voor jou bestemd is zal het zijn weg vinden, als een pijl op weg naar je hart.

De schuld laadt zich dus op. Geconfronteerd met het dilemma kun je niet anders dan schuld bekennen. Wat je ook doet, je doet het fout. De bedoeling van het dilemma is namelijk niet dat je een oplossing bedenkt, maar wordt geleid naar de stem van God. De Spaanse stichter der jezuïeten Ignatius raakte, zo wordt verteld, in discussie met een Moor, beiden reizend op een ezel. De Moor ontkende dat Maria maagd was gebleven na de geboorte van Jezus. Ignatius was hierover zo kwaad dat hij de Moor wilde vermoorden. Bij een wegsplitsing aangekomen liet hij de beslissing aan zijn ezel. Zou de ezel de Moor volgen, dan zou Ignatius hem vermoorden, anders niet. Gelukkig koos de ezel de andere weg.

God heeft Ignatius in het dilemma gebracht, en het dilemma blijkt een leerweg te zijn die Ignatius bij God brengt, God de barmhartige die het leven van de Moor spaart.

Maar wat als je, zoals Von Schirach, niet op zoek bent naar God maar naar de waarheid? Is er ook dan een vluchtweg mogelijk die via het dilemma leidt naar de opheffing van je schuld? Ziedaar het probleem waarvoor ik me als lezer gesteld zie bij Tabu. Ook voor de schrijver zelf is de roman wellicht een wegsplitsing geweest, lees zijn interview. Von Schirach is advocaat en misschien ziet hij het recht als enige mogelijkheid om de waarheid te vinden in onze door media verknipte samenleving. Toch is hij romans gaan schrijven. In Tabu zoekt hij uit hoe de kunstenaar op zijn manier ook de waarheid kan vinden, de waarheid die ons via het dilemma bevrijdt van het dilemma.

Misschien wil ik teveel en probeer ik ook nog als filosoof na te denken over deze toch al complexe thematiek. Maar ik heb hiervoor mijn redenen, een schuld die ik nog moet inlossen. Ooit werd ik als vervanger van een collega-ethicus  gevraagd een inleiding te houden bij een studiedag voor gemeenteambtenaren in Nijmegen, over hongerstaking. Ik hield een pleidooi voor de aporie, het zoeken en koesteren van de aporie. Nu ben ik daar niet meer zo zelfverzekerd over. Derrida heeft me met zijn subtiele interpretatie van Heidegger duidelijk gemaakt dat de aporie 'als zodanig' niet bestaat. Ze is altijd te scherp en niet scherp genoeg. En waar Derrida nog vertrouwt op de kracht van de dramatisering, zie ik onder invloed van Agamben de kracht van de suspensie en de ononderscheidbaarheid. Zou hij het bekeringsverhaal van Ignatius lezen, dan zou hij misschien wijzen op het moment dat Ignatius de teugels van de ezel aantrekt en pas op de plaats maakt. Literatuur is niet dramatisering, het is inhouden, de kleine adempauze.

Het gebaar van Von Schirach is meer de bluf, het grote gebaar. De aanklager martelt de hoofdpersoon om hem zijn bekentenis af te dwingen. Met zijn dilemma rechtvaardigt hij zijn wrede actie: alleen door de verdachte te pijnigen zou deze hem verraden waar de gewonde of gedode vrouw kon worden gevonden. De verdachte reageert later gedurende het proces met een in scène gezet evenement waarin hij al zijn tegenstanders voor joker zet. Tegelijk leert hij hun een les. Als iedereen schuldig is, is niemand schuldig. Het recht moet zijn loop hebben, maar dat is alleen mogelijk wanneer we ons houden aan de grenzen die we hebben ingesteld. Marteling is behalve wreed ook nutteloos. Eens te meer blijkt het dilemma een leerweg, ditmaal niet naar God maar naar de waarheid. Beter gezegd: het dilemma is een kleine etappe op een misleidende zijweg op de weg naar de waarheid. Toch een soort degradatie dus.

In het verhaal blijft het dilemma zijn dramatische toon houden. Het wordt weliswaar gedegradeerd, maar door het te overtreffen met de artistieke enscenering van de verdachte. Hierin zit een zekere noodzaak. Zoals ik in mijn bespreking van de film Silence en The Devil's Advocate aankondigde, moeten we de dramatisering van de barok, wel overtreffen, omdat de barok ver achter ons ligt en altijd dreigt te verbleken. De overtreffing kan ook naar de andere kant toe worden gericht, door de veelheid te contrasteren met een soort aquarel. Dat zou kunnen verklaren waarom Schirach zo'n korte zinnetjes schrijft en iets probeert met kleuren. Dat wordt door de recensenten weliswaar geprezen, ze prijzen de geweldige stijl van Schirach, maar dan wel afgezien van de relatie met de inhoud. Ze begrijpen niet hoe de dramatiek samengaat met de kleuren en dunne lijnen. Laat ik dus eens een poging doen te formuleren hoe Schirach zijn kleurensymboliek inzet om het dilemma, als leerweg en tekening van de waarheid, uit te wissen.

Een aanwijzing daarvoor vinden we in het motto van Helmholtz:

Sobald sich das Licht der Farben
Grün, Rot und Blau
in gleicher Weise mischt
erscheint es uns als Weiss.

Hoofdpersoon Sebastian neemt net als andere mensen kleuren waar, maar 'in hem' is het anders: 'Sie hatten keinen Namen, weil es nicht genug Worte für sie gab.' (p.15) Je kunt je dus afvragen wat het statuut is van de namen die de kleuren voortdurend krijgen. Er zijn altijd meer kleuren dan woorden. Misschien zijn er twee uitzonderingen. Naast het wit, waarin alle kleuren samengaan, is er de kleurloosheid van de moeder: 'Lange Zeit glaubte Sebastian, sie bestehe aus Wasser, und erst wenn er in ihr Zimmer komme, nehme sie die Gestalt an, die alle kannten.' De moeder is onzeker maar maskeert dit door van haar zoon te eisen dat die doelen stelt in zijn leven. Ze houdt niet van hem. Zou het kunnen dat haar man en haar zoon aan haar te gronde zijn gegaan? Of, in het geval van Sebastian, dat zijn kans om te leven erin bestaat dat hij steeds opnieuw uit dit water moet oprijzen?

Tegenover de permanente Verwandlung van zijn moeder is Sebastian zelf de man die stilstaat. Alles kan lekker barok bewegen omdat er ook een rustpunt is, namelijk Sebastian. We herkennen hier de betekenis van het jezuïeten-internaat. Wellicht is Sebastian zelf ook de kleur wit. Hij neemt alle kleuren op, en op de laatste bladzijden komen we uit bij een uitleg van het leven als levensvorm, onder de titel Weiss (de eerdere, veel langere delen heten dus zoals je kunt raden Grün, Rot en Blau). Sebastian leeft zijn leven, er komt een moment dat hij stilstaat en 'de tijd een scheur krijgt', maar daarna gaat alles weer gewoon verder. Het 'Ich' is een 'wir' geworden, het geëxpliciteerde wir van de elckerlyc van de literatuur.

Zou je nu kunnen zeggen dat de barokke plot met zijn dilemma nodig was om tot deze wat dunne conclusie te komen? Dat is niet erg geloofwaardig. Zoals Newton al wist, komen niet alleen alle kleuren samen in het wit, het wit breekt ook voortdurend uiteen in al die kleuren. Toegepast op de logica van Tabu zou je kunnen zeggen dat we het wit beter begrijpen dankzij het dilemma (het scherpe onderscheid, zwartwit en andere kleuren), maar het dilemma zeker ook dankzij het wit en de kleurloosheid. Hoezo?

Als de advocaat Sebastian vraagt waarom hij eigenlijk zo'n Aufwand organiseerde, wat toch gezien die laatste bladzijdes van het boek toch ook verwonderlijk is, antwoordt deze onder verwijzing naar de ons bijna vertrouwde schilder Titiaan:

'Tizians Augen wurden am Ende seines Lebens immer schlechter. Er malte seine letzten Bilder mit den Fingern.' 'Was meinen Sie damit?', fragte Biegler [de advocaat] . 'Er ertrug nichts mehr zwischen sich und den Bildern. Tizian mahlte mit sich selbst.' (p. 248)

Deze wijsheid past wel goed bij Agambens ambitie, in het spoor van Walter Benjamin, om het verschil tussen middelen en doel te neutraliseren. Kunst en levensvorm zijn het gebruik van middelen zonder doel. Het doek is niet meer het doel, het is net als het middel en het zelf een middel geworden, en gebruik van deze middelen.

Op dit niveau beland zou je nog kunnen denken dat Sebastian met zijn Aufwand vrijspraak beoogde, dat de advocaat het dus wint van de kunstenaar. Maar niet tegen elke prijs. Daarom: 'Schuld - das ist der Mensch.' Als iedereen schuldig is, is niemand schuldig. Dan kunnen we net als Kafka de aporie opzoeken en de schuld gebruiken om in te leven, omdat het leven naadloos samenvalt met de wet.

Nu begrijp ik ook beter waarom Schirach in zijn interview met de NRC zegt dat hij zich blootgeeft in dit boek. Hij identificeert zich volledig met advocaat Biegler maar kijkt met verwondering naar het wit dat belichaamd wordt in de door hemzelf gecreëerde hoofdpersoon. Als Biegler zegt hij dat we kritisch moeten zijn, het onderscheid der geesten staat voorop. Maar vanuit zijn verleden in St.Blasien en als romanschrijver zegt hij dat er geen onderscheid te zien is, alles is reflectie, resonantie, wit. Het onderscheid is slechts een Riss die zich soms voordoet, daarna herneemt alles zijn loop, 'das Lachen einer fremden Frau im Hausflur, die Nachmittage nach dem Regen, der Geruch nach nassem Leinen und nach Iris und nach dem dunkelgrünen Moos auf den Steinen.' (p.254)




Titiaan, Sint Sebastiaan, Hermitage, St. Peterburg